Ο Π. Κανελλόπουλος ειδικεύθηκε στη μουσικοπαιδαγωγική έρευνα στο Πανεπιστήμιο του Reading. Διδάσκει Μουσική Παιδαγωγική στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας με έμφαση στον αυτοσχεδιασμό και τη σύνθεση. Ερευνά τον αυτοσχεδιασμό ως άσκηση ελευθερίας και παίζει μουσική με μικρούς και μεγάλους σε πολύ διαφορετικά πλαίσια. Τον εκτιμώ βαθιά για τις ιδέες του αλλά και γιατί αγαπάει αυτό που αγαπάω και γω: να βάζει το χεράκι του για να φτιάχνει ελεύθερους μουσικούς και ανθρώπους.
Ηχογράφησα την παρακάτω κουβέντα στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής μου εργασίας πάνω στον αυτοσχεδιασμό.
Πώς να περιγράψουμε το μουσικό αυτοσχεδιασμό?
…Δημιουργία ηχητικών δομών οι οποίες γίνονται για να ακουστούν και να μοιραστούν. Δεν μου αρέσει να λέω ‘την ώρα της εκτέλεσης’ όπως λένε οι ορισμοί. Προτιμώ να κάνω ένα σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στον πειραματισμό και τον αυτοσχεδιασμό. Το να πειραματίζομαι στο σπίτι μου είναι μια διαδικασία άλλης λογικής από τον αυτοσχεδιασμό.
Όταν δουλεύω με μια ομάδα παιδιών -οχι κάνοντας απαραίτητα ομαδικό αυτοσχεδιασμό αλλά ατομικό αυτοσχεδιασμό- προσπαθώ να το κάνω με τέτοιο τρόπο ώστε να καταλάβουν ότι αυτό που κάνουν πρέπει να έχει σημασία για τους υπόλοιπους. Ετσι μπαίνουν στη διαδικασία να κάνουν ένα σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στην εφευρετικότητα και τον αυτοσχεδιασμό. Ένα πράγμα που προσπαθώ να κάνω με όποιον τρόπο μπορώ με τα παιδιά είναι όταν παίζουμε να φτιάχνουμε κάτι παραστατικό. Ο αυτοσχεδιασμός είναι τρόπος να σκεφτόμαστε αλλά και να εκτιμάμε ο ένας τον άλλο, επειδή όταν κάποιος παίζει οι υπόλοιποι προσπαθούν να σκεφτούν αυτό που κάνει.
Ο αυτοσχεδιασμός μπορεί να εμπεριέχει πειραματισμό, αλλά ο πειραματισμός από μόνος του δεν είναι αυτοσχεδιασμός. Έχω ηχογραφήσει ένα πιτσιρίκι στο μάθημα ο οποίος αναλύει τον πειραματισμό και τον αυτοσχεδιασμό επί 10 ολόκληρα λεπτά. Είναι ένα παιδί 8 ετών. Χωρίς να τους έχω δασκαλέψει, κάποια στιγμή μου λέει ‘θέλω να σου πω’. Πατάω το rec και αρχίζει να μιλάει.. Για να κάνει λοιπόν αυτό το διαχωρισμό φέρνει την απίθανη παρομοίωση ‘δεν μπορείς να βαλεις τον κουβά μες το κριθάρι μόνο το κριθάρι μες τον κουβά! Αυτό το χρησιμοποιώ ακόμα ως παράδειγμα στο μάθημα μου για το πως τα παιδιά φιλοσοφούν για τη μουσική τους μέσω του αυτοσχεδισμού. Αυτό είναι όλο το νόημα!
Τι πρέπει να κάνει η μουσική παιδαγωγική?
Να κάνει τα παιδιά να μπορούν να συνειδητοποιούν και να ασκούν συγκεκριμένες και ανοιχτές μουσικές πρακτικές -κάτι που είναι διαφορετικό από την οικειοποίηση των γνώσεων. Αυτό που λέω περιέχει μεν τη γνώση, αλλά μαθαίνεται με έναν τρόπο που όταν έρθει η ώρα της πράξης είναι πια βίωμα. Δεν μαθαίνεις κόλπα για να αυτοσχεδιάζεις. Μαθαίνεις μια πρακτική, η οποία στηρίζεται στην αυτονομία με την έννοια ότι φτιάχνω κάτι δικό μου και το σχετίζω με άλλους ανθρώπους και άλλα πράγματα. Ο αυτοσχεδιασμός βοηθάει το παιδί να εφευρίσκει μουσικές ιδέες. Αν εφευρίσκεις μουσικές ιδέες παίρνεις από την αρχή τη χαρά τη μουσικής.
Ποιό είναι το μεγαλύτερο όφελος για σένα από την ενασχολησή σου με τη μουσική?
Έχει νόημα η ζωή μου. Αυτό μπορεί να τα λέει όλα, αλλά πιο συγκεκριμένα η μουσική ήταν ένας χώρος να λειτουργήσω χωρίς σχέσεις κυριαρχίας και να ασχολούμαι με έννοιες που είναι φιλοσοφικές κατά βάση βιώνοντας τες. Στο ατομικό επίπεδο ο αυτοσχεδιασμός σε κάνει να πατάς στα πόδια σου και να αισθάνεσαι ότι μπορείς να δράσεις. Στο συλλογικό επίπεδο μπορείς να συνδεθείς με τους άλλους με προσωπικούς τρόπους. Η παρτιτούρα σου λέει πώς να σχετιστείς με τον άλλο -και αυτή είναι μια ιδέα του Small. Το να παίζουν 2 άνθρωποι ένα ντουέτο από παρτιτούρα δημιιουργεί άλλου είδους κοινωνικές σχέσεις σε σύγκριση με το αν αυτοσχεδιάζουν.
Βλέποντας κάποιον να αυτοσχεδιάζει κάνεις κρίσεις για την προσωπικότητά του?
Ο κρουστός Eddie Prévost των ΑΜΜ είναι ένα παράδειγμα για μένα. Βλέποντάς τον να παίζει έβλεπα εκείνη την αυστηρότητα στο παίξιμό του, η οποία είχε σχέση με την προσπάθειά του να μην αναφέρεται σε κάποιο στυλ. Είναι αυστηρός με αυτό. Επίσης είναι αυστηρός στο γενικότερο στήσιμο μιας συναυλίας. Όταν διάβασα τα κείμενα του ταίριαζαν πολύ με αυτό που είδα. Είναι γκρινιάρης σαν το Χατζιδάκη στα ‘Σχόλια του τρίτου’, αλλά έχει ένα όραμα. Στο παίξιμο προσπαθεί να ξεκαθαρίσει τη θέση του και να έχει μια συνέπεια. Αυτό ο Prevost το κάνει από το 1965. Η αυστηρότητα αυτή φαίνεται στη μουσική του, στα κείμενα και στη φάτσα του!
Πώς οι αυτοδίδακτοι μουσικοί φτάνουν σε τόσο υψηλά επίπεδα κατάρτισης?
Όταν μελετάς μόνος σου κάνεις μια πολύ συνειδητή ανακάλυψη τρόπων να βελτιωθείς. Εσύ θέτεις τα προβλήματα και εσύ καλείσαι να τα λύσεις. Και μετά είναι το εσωτερικό κίνητρο. Πρόσφατα είχα αυτή τη συζήτηση για μια τεράστια σπουδή πιάνου. Οι αυτοσχεδιαστικές πρακτικές βοηθούν σε αυτό σε συνδυασμό με τη γραμμένη μουσική, δηλαδή με την οικειοποίηση της παράδοσης -γιατί αυτό θα πει μαθαίνω γραμμένη μουσική. Δεν είναι μόνο η τεχνική. Τι θα πει μαθαίνω Μπαχ? Δεν μαθαίνω τις νότες, αλλά τον τρόπο του. Απλώς πιστεύω ότι αν κάνω κάτι μόνος πάνω στο Μπαχ, θα βρω κι άλλο νόημα σε αυτό που κάνει ο άλλος..
Έχω ένα φίλο πιανίστα ο οποίος είναι απίθανος βιρτουόζος αλλά δεν έχει ‘μελέτήσει’ ποτέ. Γνωρίζει τη σονάτα του Λιστ σε Σι μινόρε απ ‘έξω από τα 16 του. Έχει αυτήν την αντιαθλητική άποψη για τη μάθηση. Οι καλοί αυτοσχεδιαστές γενικά δεν μιλάνε συνέχεια για δεξιότητες. Δεν ασχολούνται με τέτοιες αξιολογήσεις. Νομίζω ότι όταν βλέπεις τη μουσική με αυτόν τον αθλητικό τρόπο η διαδικασία της μάθησης δεν έχει κανένα νόημα.
Πώς καλλιέργησες τη σχέση σου με τον αυτοσχεδιασμό?
Από τις ανεπάρκειές μου. Προσπαθώντας να παίξω πράγματα στο πιάνο που ήθελα να τα ακούσω έτσι όπως ήθελα να τα ακούσω, τα οποία απαιτούσαν περισσότερες δεξιότητες από αυτές που είχα. Προσπαθούσα να τα παίξω με ο’τι είχα. Επίσης, στο γυμνάσιο ένας φίλος με πήρε από το χέρι και μου είπε να φτιάξουμε μουσική. Από εκείνη την εμπειρία πήρα πράγματα που είχαν σχέση με την πειθαρχία. Κλεινόμασταν με τις ώρες και δουλεύαμε λες και κάναμε δίσκο.
Όταν αυτοσχεδιάζω πάντως με κάποιον δεν θέλω να είναι σαν αυτοψυχανανάλυση. Δεν μου αρέσει αυτό. Εμένα μου αρέσει η απόσταση και το παιχνίδι. Το παιχνίδι με τους ήχους και όχι με τα σωθηκά μου. Η αυτοψυχανάλυση θέλω να γίνεται παρεπιτόντως.
Κάποιος που δεν παίζει μουσική τι ρόλο έχει σε ολα αυτά?
Ο Σάκης Παπαδημητρίου οργάνωνε sessions αυτοσχεδιασμού με ανθρώπους που δεν ήταν μουσικοί. Τα έχει κάνει αυτά. Πολλές φορές οι καλύτερες προτάσεις και ιδέες που έχω ακούσει είναι από ανθρώπους που ασχολούνται με άλλες τέχνες πέρα από τη μουσική. Τις προάλλες στο μάθημα ήρθε μια ζωγράφος φίλη ενός μαθητή και έκατσε στο μάθημα. ‘Οσα είπε μπορώ να σου πω ήταν πιο ενδιαφέροντα από αυτά που λέγαμε εμείς! Και όσα έλεγε τα εξηγούσε -όχι με τεχνικό τρόπο- αλλά με έναν οπτικό τρόπο, επειδή ήταν ζωγράφος. Επίσης όταν σε αυτές τις κουβέντες δεν είναι όλοι μουσικοί αυτό σε απελευθερώνει. Αλλά και από τυχαίους συνειδητοποιημένους ακροατές μπορείς να ακούσεις πράγματα που σε βάζουν στη θέση σου!
Πώς προτείνεις να προσεγγίσουμε τελικά την παιδαγωγική του αυτοσχεδιασμού?
Τα παιδιά μπορούν να κατανοήσουν το λόγο για τον οποίο γίνεται η μουσική. Η μουσική είναι ένα παιχνίδι με τους ήχους, που φτιάχνει σχέσεις και αυτές στη συνέχεια φτιάχνουν και ανθρώπινες σχέσεις. Αυτό για μένα προηγείται, και επειδή προηγείται τα παιδιά μπορούν να το κάνουν.
Προσπαθώ να δείξω από την αρχή ότι εδώ τώρα είμαστε μουσικοί που ήρθαμε να παίξουμε. Το θέμα είναι να κάνεις ο’τι καλύτερο μπορείς για να ακουστεί το τελικό αποτέλεσμα όσο καλύτερο γίνεται εκείνη τη στιγμή. Δεν γνωρίζω καμιά μέθοδο αυτοσχεδιασμού. Αυτό ξέρω μόνο. Αυτό ξανά και ξανά δημιουργεί τη συνήθεια της πρακτικής του αυτοσχεδιασμού.
Προσπαθώ να ακολουθήσω και να ενδυναμώσω αυτό που νομίζω ότι κάνουν τα παιδιά και όχι να τους πω τι να κάνουν. Προσπαθώ να βρω τον τρόπο τους. Μπορεί να συζητάμε τεχνικές έννοιες της μουσικής, αλλά τους ρωτάω πράγματα πιο φιλοσοφικά και τι σημαίνουν για αυτούς. Ετσι τα παιδιά σου απαντάνε ασύλληπτα πράγματα!
Όταν έχω παιδιά που ήδη γνωρίζουν τις νότες εκεί δυσκολεύουν λίγο τα πράγματα. Όταν ζήτησα από ένα παιδί στο μαντολίνο να παίξει κάτι δικό του πέρα από τη μελωδία που ήξερε, έπαιξε πάλι το ίδιο απλώς ένα ημιτόνιο πάνω! Αυτό κατάλαβε ότι του ζήτησα.
Εφόσον ήξερε λοιπόν να διαβάζει νότες φτιάχναμε μια παρτιτούρα στο κεφάλι μας και ακολουθούσαμε την ‘παρτιτούρα του μυαλού’, μια ωραία έννοια, ένας ωραίος τρόπος να δεις τον αυτοσχεδιασμό με ένα παιδί που γνωρίζει να διαβάζει. Μια παρτιτούρα δηλαδή που δεν υπάρχει παρά μόνο στο μυαλό μας…
Μια μέρα συζητούσαμε στο μάθημα αν μπορούμε να επαναλάβουμε τον αυτοσχεδιασμό ενός παιδιού. Κάποια είπαν ναι, κάποια όχι. Ένα παιδί είπε όχι, υποστηρίζοντας ότι δεν μπορούμε να τα θυμόμαστε όλα αυτά. Ένα άλλο είπε ναι, ενώ ένα άλλο κοριτσάκι 8 ετών είπε πως μπορεί μεν να μη θυμάται τις νότες, αλλά θυμάται τον τρόπο! Ετσι ακριβώς γεννιούνται αυτές οι έννοιες.
Πώς λοιπόν μπορούμε να κάνουμε μουσική παιδαγωγική πριν δούμε αυτά τα πράγματα? Μιλάμε συνέχεια για τους δασκάλους και τις μεθόδους. Με ποιους όμως τις ακολουθούμε αυτές τις μεθόδους? Έχουμε ρωτήσει τι είναι το παιδί? Αυτό θα άνοιγε τους ασκούς του Αιόλου…